در فصل ۵ زیست پیش(ژنتیک جمعیت) از چیتاهای آفریقایی در توضیح رانش ژن استفاده شده است.

یوزپلنگ یا چیتا، گربه سانی است گوشت خوار با سرعتی خارق العاده و بدنی بی نظیر که طی  چندین میلیون سال تکامل، طبیعت آن را طوری طراحی کرده است که می تواند با سرعتی برابر با 110 کیلومتر در ساعت و با شتابی بیشتر از خودروهای مسابقه طعمه هایی نظیر غزال، قوچ، آهو و خرگوش را شکار کند.

حدود پنج میلیون سال از پیدایش یوزها که بسیار زودتر از شیرها، ببرها و پلنگ ها تکامل یافتند می گذرد و آنها تا ابتدای عصر یخبندان (در حدود ۱۰ هزار سال قبل) در سراسر زمین به پرسه زنی و شکار مشغول بودند، اما با شروع عصر یخبندان، یوزها نیز مانند بسیاری از پستانداران نتوانستند با تغییرات اقلیمی سازگار شوند و جمعیت آنها در اروپا و آمریکای شمالی به کلی نابود شد. یوزهای باقیمانده پس از پایان عصر یخبندان به دو زیرگونه چیتا آسیایی و چیتا آفریقایی تقسیم شدند. نام چیتا (Cheetah )از کلمه سانسکریت  (citrakāyaḥ )به معنی بدن خال خالی مشتق شده است و این به علت خال های سیاه رنگ روی بدن یوز است که او را از سایر گربه سانان متمایز نموده است.

تا حدود صد سال پیش یوزپلنگ ها یا چیتا های آسیایی در مثلث هندوستان، عربستان و ترکمنستان زندگی می کردند و بیشترین جمعیت آنها در قلب این مثلث یعنی ایران بود اما به خاطر دلایل شناخته و ناشناخته شده بسیاری، روز به روز تعداد آنها کمتر گردید تا اینکه در سال 1947 در هندوستان و در سال 1973 در عربستان و ترکمنستان نسل یوز به کلی منقرض گردید و اکنون تنها کمتر از 60 قلاده یوز پلنگ در ایران آن هم تنها در یزد، سمنان و خراسان مشاهده شده است.

نسل یوزپلنگ ایرانی هم می رود تا همان سرنوشت تاسف برانگیز ببر مازندران و شیر ایرانی منقرض شده را پیدا کند ، و تاسف بارتر آنکه می بینیم اجدادمان در گذشته های دور یوزپلنگ را بهتر از ما می شناختند و این آگاهی و دانش از رفتار یوزپلنگ، شکارگری ، تغذیه، مبارزه و تولید مثل، در متون کهن و اشعار بسیاری از شعرای معروف دیده می شود.

يوز را هرچند بهتر پروری              چون يکی خشم آورد کيفر بری . (رودکی)

سگ و يوز درپيش و شاهين و باز             همی راند بر دشت روز دراز.   (فردوسی)

بدوان از بر خويش و بپران از کف خويش        بر آهوبچه يوز و بر تيهوبچه باز. (منوچهری)

شدی شست فرسنگ در نيم روز                    به آهو رسيدی سبک تر ز يوز. (اسدی)

با يوزرود کس به طلب کردن آهو                 آنجای که غريدن شيران نر آيد. (فرخی)

کف يوز پر مغز آهوبره                              همه چنگ شاهين دل گودره.) عنصری)

 وز پی صيد آهوی خوش پوز                       چشمها پر ز سرمه کرده چو يوز. (سنايی)

يوز زان فخر که شد درخور نخجيرگه             بعد از اين کبر پلنگان بود اندر سر او. (اديب صابر)

گورچشمی که بر تن يوز است                        از پی شير نر ندوخته اند. (خاقانی)

هرکه او شاهباز اين سر نيست                       زين طريقت جهنده چون يوز است . (عطار)

قرعه بر هرکو فتادی روزروز                      سوی آن شير او دويدی همچو يوز. (مولوی)

به جرات می توان گفت که ایرانیان قدیم بسیار بهتر از کردارشناسان امروزی غربی، رفتار، فن تربیت و اهلی نمودن یوزپلنگ را می دانستند چنانچه در بسیاری از کتب تاریخی در مورد آموزش یوزها جهت کمک به انسان در هنگام شکار مطالب کثیری وجود دارد. در قابوسنامه در مورد آداب شکار با یوز موارد خواندنی زیادی دیده می شود. همچنین شاردن جهانگرد فرانسوی در قرن 17 هنگام مشاهده شکار با یوز می نویسد که ایرانیان یوزپلنگ آموزش دیده را با چشمانی بسته بر روی اسب می نشاندند و در هنگامیکه طعمه را می دیدند، چشمان یوز را باز می کردند و سرش را به سمت طعمه می چرخاندند، یوز به سمت طعمه حمله می کرد و پس از گرفتن طعمه، قربانی را به سمت شکارچی می آورد. در ذیل اشعار مختلفی در مورد قدرت شکارگری یوز مشاهده می شود.

ای گرگ نگفتمت که روزی                         بيچاره شوی به دست يوزی. (سعدی)

چنين چند را کشت تا نيمروز                       چو آهوی پی کرده را تند يوز. (نظامی)
نشستنگه و مجلس و ميگسار                       همان باز و شاهين و يوز شکار. (فردوسی)

زين پس نکند شکار هرگز                          نه باز و نه يوز روزگارم . (ناصرخسرو)

خسرو اندر خيمه و بر گرد او گرد آمده           يوز را صيد غزال و باز را مرغ شکار. (فرخی)

در کتب تاریخی آورده شده است که برخی از شاهان قدیم ایرانی ده ها قلاده یوزپلنگ تربیت شده برای شکار داشته اند که این مورد حقیقتی از پیوند عمیق یوز و انسان را آشکار می نماید.
چنان انديشيد که اول فرمود که يک هزار جانور و سيصد قلاده يوز کفاف است ... و هرکس را به مقدار آنکه از اين يک هزار جانور و سيصد قلاده يوز در عهده اوست مقرر گردانيده  (تاريخ غازانی، ص 343).
چون پره تنگ شد نخجيررا در باغی راندند که در پيش کوشک است و افزون از پانصد و ششصد بود که به باغ رسيد و به صحرا بسيار گرفته به يوزان و سگان و امير بر خضرا بنشست و تير مي انداخت و غلامان در باغ می دويدند و می گرفتند به يوزان وسگان و سخت شکاری رفت . (تاريخ بيهقی، چ اديب، ص 513)
ایرانیان قدیم بر این باور بودند که یوزپلنگ علاقه زیادی به خوردن پنیر، آوای خوش و پر خوابی دارد و در متون کهن و در اشعار برخی از شعرا این خصیصه های رفتاری و تغذیه ای ذکر گردیده است.

قوت سرپنجه شيری برفت                          راضی ام اکنون به پنيری چو يوز. (سعدی)

لشتند آستان بزرگان و مهتران                        چون يوز پير لشته به لب کاسه پنير. (سوزنی)

از شير فلک روی مگردان که حوادث               بر خصم تو آموخته چون يوز و پنير است .(انوری)

دولت شاه جهان را گر ميان بندی چو گور       دولت آيد بر پی ات چون يوز بر بوی پنير.(نيشابوری)

ياد از تن همچو شيرش ای دل                      کم کن که نه يوز اين پنيرم . (اوحدی)

نشگفت اگربه قوت بخت تو يوزبان               از قرص آفتاب دهد يوز را پنير. (ابن يمين)

علاوه بر ایران، یوزپلنگ در اقوام مختلف و فرهنگ های گوناگون جایگاه ویژه ای دارد. بسیاری از پادشاهان مانند چنگیز خان مغول و چارلیماگنی (چارلز کبیر) مانند همتایان خود در ایران، یوزها را اهلی می نمودند و از آنها در نمایش ها و شکارهای خود استفاده می نمودند.

اکبرخان، ولی امر امپراتوری مغول از 1556 تا 1605 بیش از 1000 یوزپلنگ داشت و هزینه گزافی را برای پرورش و تربیت آنها متحمل می شد. هایلی سیلاسی پادشاه اتیوپی در دهه 1930، به واسطه علاقه اش به یوزپلنگ در بسیاری از عکسها همراه با یوز دیده می شود.

تیزیانو ویسلیو نقاش ایتالیایی در سال 1523 م.  تابلو زیبای باچوس (رب النوع شراب) و آریادنه (دختر مینوس پادشاه جزیره کرت) را کشید که طی آن ارابه خدا توسط یوزپلنگان کشیده می شد. در افسانه های یونانی یوزپلنگ ارتباط نزدیکی با دیونسیوس خدای شراب و میگساری دارد که رومی ها دیونسیوس را باچوس می نامیدند.

جورج استابز نقاش بریتانیایی در سال 1765 م. در تابلو معروفی نقش یک یوزپلنگ در کنار دو ملازم هندی و یک گوزن را نقاشی نمود و آنرا به منظور یادگاری توسط فرماندار ایالت مدرس، هندوستان به جورج ویلیم فردریک سوم پادشاه بریتانیا تقدیم نمود.

فرناند خنوف نقاش سمبولیک بلژیکی در تابلو زیبایی به نام نوازش در سال 1896 م. اسطوره ادیپ و و نقش یک موجود عجیب وافسانه ای با سر و صورت یک زن و بدن یوزپلنگ را به تصویر کشید.

آندره مرسیر در یامبو دوست ما (1961 م.) بیوگرافی جالبی از یک یوزپلنگ که توسط زوج فرانسوی اهلی شده بود و به پاریس آورده شده بود را ارائه داد.
 
فریتو لی در سال 1986 م. یک یوزپلنگ آنتروپومورفیک (شبیه به انسان) به نام چستر چیتا را به عنوان یک جانور خوش یمن معرفی نمود.

فیلم دوما (2005) جریان یک جوان آفریقایی است که می خواهد یوزپلنگ تربیت شده خود به نام دوما را با تمام مشکلات پیش رو به زادگاه طبیعی خودش بازگرداند.